Më 9 nëntor 1993, në orën 10:16 të mëngjesit, forcat e Këshillit Kroat të Mbrojtjes (HVO), me mbështetjen e ushtrisë kroate, shkatërruan Urën e Vjetër – simbolin e Mostarit, të Bosnjës dhe Hercegovinës, dhe një nga veprat më madhështore të arkitekturës osmane në Evropën Juglindore.
Rrëzimi i saj ndryshoi përgjithmonë pamjen e qytetit dhe u bë një nga tragjeditë më të njohura të luftës në fund të shekullit XX.
Bombardimi sistematik
Në pranverën e vonë të vitit 1993, Mostari u vendos nën sulme të rënda të HVO-së, që synonte të pushtonte pjesën lindore të qytetit. Megjithëse në kushte pothuajse të pashpresa, ushtria dhe policia e Republikës së Bosnjës e Hercegovinës arritën ta mbronin qytetin e vjetër.
Por në muajt që pasuan, qyteti u bë objekt bombardimesh të pandërprera dhe terrori sistematik ndaj popullsisë, fakte të cilat më vonë u vërtetuan edhe në aktgjykimet e Gjykatës së Hagës.
Më 8 dhe 9 nëntor 1993, ura u vu nën një nga sulmet artilerike më të ashpra gjatë gjithë rrethimit të Mostarit. Nga pozicionet e HVO-së në kodrat mbi qytet, ura u godit me dhjetëra predha, në mënyrë të qëllimshme dhe të koordinuar. Operacioni u mbikëqyr nga oficerë të ushtrisë zyrtare kroate, që në atë fazë të luftës vepronte si pjesë e një ndërmarrjeje të përbashkët kriminale me synim krijimin e një “Republike Kroate të Herceg-Bosnës”.
Pamjet e publikuara për herë të parë në vitin 2023 tregojnë 59 predha të lëshuara gjatë dy ditëve. Regjistrimet audio zbulojnë biseda cinike të ushtarëve që komentojnë rënien e urës me entuziazëm dhe përbuzje, duke treguar se rrëzimi i saj ishte një akt i qëllimshëm simbolik – goditje kundër identitetit multietnik të Mostarit.
Rënia në Neretva
Në orën 10:16, pas goditjes së gjashtë, struktura u shemb dhe u rrëzua në lumin Neretva. Qytetarët, në të dy anët e lumit, panë me tronditje se si simboli i qytetit të tyre zhdukej në ujë. Rrëzimi i urës u bë lajm botëror dhe simbol i shkatërrimit kulturor gjatë luftës në Bosnjë.
Një vepër që mbijetoi shekujt
Ura origjinale ishte ndërtuar midis viteve 1557–1566, në kohën e Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm, nga Mimar Hajrudin, nxënës i arkitektit të madh osman Sinan. Me harkun e saj prej 29 metrash, ajo konsiderohej një mrekulli inxhinierike për kohën.
Shkrimtari osman Evlia Çelebi e përshkroi si “vepër arti që i lë të gjithë ndërtuesit e botës pa fjalë”. Për 450 vjet, ajo i kishte rezistuar kohës dhe luftërave – derisa u rrëzua në vitin 1993.
Rindërtimi dhe ringjallja
Punimet për rindërtimin filluan më 2001, me mbështetjen e Bankës Botërore, UNESCO-s, dhe institucioneve nga Turqia, Italia, Franca, Kroacia e shumë të tjera. Ura u rindërtua me të njëjtin gur tenelija, sipas planit origjinal të Hajrudinit.
Në korrik 2004, Ura e Vjetër u hap përsëri – këtë herë si simbol i qëndresës dhe bashkëjetesës. Sot ajo është pjesë e trashëgimisë botërore të UNESCO-s.
Ata që e rrëzuan urën mbeten në historinë e barbarisë, ndërsa Mostari dhe Ura e Vjetër mbijetuan.
Më 9 nëntor, qyteti nuk kujton vetëm një tragjedi, por edhe faktin se identiteti dhe historia nuk mund të shkatërrohen – as nga predhat më të rënda.
Ura, e ringjallur nga rrënojat, vazhdon të bashkojë brigjet dhe njerëzit, duke dëshmuar se shpirti i Mostarit nuk mund të shembet.
