Në një nga episodet më të errëta të historisë moderne ushtarake, më 3 korrik 1988, anija luftuese amerikane USS Vincennes rrëzoi një avion pasagjerësh iranian Airbus A300 të kompanisë Iran Air, në fluturimin IR655 nga Bandar Abas për në Dubai.
Raketa e nisur nga ky shkatërrues goditi avionin civil mbi ngushticën e Hormuzit, duke vrarë të gjithë 290 pasagjerë dhe anëtarë ekuipazhi, përfshirë 66 fëmijë. Kjo tragjedi, që ndodhi në javën e fundit të luftës së përgjakshme Iran–Irak, mbetet një plagë e thellë në historinë e Lindjes së Mesme dhe simbol i përgjegjësive të paqartë të fuqive të mëdha kur vihen në lojë jetët civile.
Lufta, tensionet dhe ndërhyrja amerikane
Fundin e viteve 1980, Lindja e Mesme po përballej me luftën brutale tetëvjeçare Iran–Irak, që mori mbi një milion jetë. SHBA, edhe pse jo drejtpërdrejtë të përfshirë, ishin aktive për të mbrojtur interesat strategjike—sidomos rrjedhën e naftës në Gjirin Persik dhe mbështetjen e Irakut kundër përhapjes së influencës revolucionare iraniane.
USS Vincennes, vendosur në ujërat e Gjirit Persik si pjesë e operacionit “Earnest Will” për mbrojtjen e tankerëve, ishte i pajisur me sistemin Aegis të mbrojtjes ajrore. Pas një kontakti me patrullat iraniane, komandanti William C. Rogers urdhëroi të qëlloheshin dy raketa SM-2MR ndaj avionit që i cilësoi gabimisht si F-14 ushtarak.
Detajet e tragjedisë
Leti IR655 ishte fluturim civil rregullt, në koridorin e miratuar për pasagjerë, në komunikim të pandërprerë me kontrollin tokësor. Megjithatë, ekuipazhi amerikan pretendoi se avioni “kishte lëshuar sinjal kërcënues”. Edhe pse lëvizte në ngjitje—proces standard për lajmërim civil—Rogers nisi dy raketa, të cilat goditën dhe shkatërruan plasaritur avionin.
Të vrarët ishin nga vende të ndryshme, por shumica iranianë—punonjës, familje, udhëtarë të pafajshëm pa lidhje me luftën.
Reagimet dhe mungesa e përgjegjësisë
Bota u trondit. Irani e quajti “krim kundër njerëzimit” dhe kërkoi përgjegjësi, por administrata Reagan i quajti sulmet “gabim tragjik”. Në 1996-ën, SHBA pranoi të paguajë 61.8 milionë dollarë dëmshpërblim për familjet, pa pranuar faj. Kapiteni Rogers nuk u ndëshkua, madje mori medalje për “merita të shkëlqyera”.
Çfarë simbolizon IR655 sot?
IR655 mbetet simbol i hipokrizisë së politikës ndërkombëtare dhe standardeve të pandershme në mbrojtjen e civilëve. Vrasja e 290 njerëzve të pafajshëm u etiketua “gabim”. Në Iran kujtohet çdo vit me ceremoni për viktimat.
Pyetja ende pa përgjigje: Si e ndërroi civilin me ushtarin një luftëpjellës me teknologji të lartë? Apo ishte një vendim politik, fshehur pas pretendimit “gabim i rastësishëm”?
Në kohën kur avioni civil mund të rrëzohet edhe sot nga operacionet ushtarake dhe “gabimet kolaterale”, IR655 na kujton linjën e hollë mes “gabimit në luftë” dhe masakrës. E akoma më e hollë është linja midis përgjegjësisë dhe shmangies së fajit. Kur flasim për ligjin ndërkombëtar, mbrojtjen civile dhe përgjegjësinë shtetërore, rrëfimi i IR655 bëhet detyrim moral për gjithkënd që beson se asnjë shtet, sado i fuqishëm të jetë, nuk ka të drejtë ta merrë jetën e pafajshëm pa pasoja.
