Bayram POMAK
Këtë vit përkujtojmë 30-vjetorin e genocidit të Srebrenicës; megjithatë, plagët janë ende të freskëta. Edhe pas tre dekadash, nga 8.372 boshnjakë që humbën jetën në masakër, identiteti dhe varrimi ishin të mundur vetëm për 6.765 prej tyre. Mbi një mijë viktima vazhdojnë të jenë të zhdukur. Shumë familje presin me durim rezultatet e testimit ADN për të siguruar një vend të përhershëm varrimi dhe për të recituar Fatiha, ndërsa nënat, baballarët dhe motrat që nuk arrijnë të shohin ditët e pritjes me shpresë e të gjejnë mbetjet e të afërmve, humbin jetën pa një varr dhe pa mundur të marrin pjesë në ceremonitë mortore.
Një realitet tjetër i hidhur që thellon këtë tragjedi është mosdënimi i plotë i përgjegjësve. Edhe pse disa janë gjykuar në gjykatat ndërkombëtare, ende nuk mund të thuhet se shumë vrasës kanë përjetuar një gjykim të drejtë para drejtësisë. Kjo plagos sërish ndërgjegjen e familjeve dhe atë kolektive.
Periudha më e tmerrshme e Luftës së Bosnës (1992–1995) u karakterizua nga masakra sistematike ndaj boshnjakëve myslimanë; genocidi i Srebrenicës ishte kulmi i kësaj mizorie. Për të kuptuar plotësisht të vërtetat dhe përgjegjësitë tona morale, duhet të shqyrtojmë nga afër kontekstin historik dhe dinamikat gjeografike të kohës. Pse u zgjodh Srebrenica? Cili ishte rëndësia e kësaj zone për strategjitë serbe? Përgjigjet e këtyre pyetjeve janë thelbësore jo vetëm për të ‘kuptuar’ ngjarjet, por edhe për të siguruar që ato kurrë të mos ‘përsëriten’.
Në vitin e parë të luftës, në 1992, parlamenti që shpalli veten “Republika Serbe” caktoi si prioritet strategjik krijimin e një koridori të pandërprerë në luginën e lumit Drina, pra shfuqizimin e kufirit natyror mes “Republikës Serbe” në Bosnjë dhe Serbisë. Në përputhje me këtë, komandanti i njohur si “vrasësi i Srebrenicës”, Ratko Mladiç, nënshkroi të njëjtin vit Direktivën nr. 4. Në këtë direktivë porositej “t’u shkaktohen kundërshtarëve (myslimanëve) humbje sa më të rënda të jetë e mundur dhe të detyrohen të shpërngulen nga zonat e Zepës dhe Goraždës.”
Reagimi i komunitetit ndërkombëtar nuk vonoi. Më 16 prill 1993, Rezoluta nr. 819 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara cilësoi zyrtarisht veprimet e forcave paramilitare serbe në Bosnjën Lindore si “gjenocid” dhe i kërkoi Serbisë të merrte menjëherë të gjitha masat për ta ndaluar atë. I njëjti tekst rezolute vendosi gjithashtu Srebrenicën nën mbrojtje ndërkombëtare, duke parashikuar sigurimin e sigurisë në këtë rajon.
Këto rajone ishin nën mbrojtjen e KB-së dhe UNPROFOR-it iu lejohej të dërgonte ndihmë humanitare atje; sipas Rezolutës 819 ato ishin në statusin e “zonave të mbrojtura”. Me kalimin e kohës, përkufizimi “zonë e sigurt” u zëvendësua me “zonë të sigurt që duhet mbrojtur nga KB-ja” dhe u planifikua vendosja e forcave tokësore në këto zona. Mirëpo, ky status iu nënshtrua një kriteri të paqartë “niveli të sigurisë”, përmbajtja e të cilit nuk u përkufizua qartë; kjo solli lënien e Srebrenicës të pambrojtur.
Gjatë mbledhjes së Këshillit të Sigurimit të KB-së në prill 1993, përfaqësuesi i Venezuelës, Diego Arria, dëshmoi në Gjykatën e KB-së duke thënë: “Srebrenicën e vizitova si një komunitet i lënë për të vdekur. Për herë të parë në histori ishte krijuar një territor i rrethuar me qëllim shfarosjeje.”
Kjo deklaratë e Arrias nxori zbuluar pastrimin etnik në Srebrenicë dhe papërgjegjshmërinë e KB-së.
Më 16 prill 1993, Këshilli i Sigurimit i KB-së shpalli Srebrenicën “zonë të sigurt”. Më pas, me Rezolutën 824 të miratuar më 7 maj 1993, në këtë listë iu shtuan edhe Zepa, Gorazde, Tuzla, Sarajevë dhe Bihaç. Qëllimi i këtyre masave ishte të mbronin këto vendbanime nga sulmet ushtarake të ushtrisë serbe dhe të pengonin realizimin e strategjisë për lidhjen e territoreve serbe në Bosnjë me ato në Kroaci.
Megjithatë, përkufizimi “zonë e sigurt” që u shpall kurrë nuk zbatua plotësisht në terren. Verën e vitit 1995, edhe pse ishte premtuar mbrojtje e qëndrueshme brenda një perimetri gjashtëkilometërsh rreth Srebrenicës, forcat e armatosura serbe pushtuan zonën. Gratë dhe fëmijët e vegjël u dërguan në një vend tjetër; djemtë rreth moshës 10–13 vjeç dhe të rinjtë adoleshentë u vranë së bashku me burrat e rritur. Të gjitha këto ndodhën në një vend që Kombet e Bashkuara e kishin shpallur “zonë të sigurt që duhet mbrojtur”. Tragjedia e Srebrenicës zbuloi në mënyrë të hidhur dështimin e konceptit të “zonës së sigurt” dhe të mekanizmave ndërkombëtarë të mbrojtjes.
Dokumentet e paraqitura në Tribunalin Ndërkombëtar për Krimet në Ish-Jugosllavi (ICTY) shpalosën detajet e rënies së Srebrenicës. Në veçanti, në “Direktivën e Operacioneve në Drina” të datës 16 prill, u pa qartë se Udhëheqësi i Forcave Serbe të Bosnjës, Radovan Karadžić, kishte përcaktuar objektivat ushtarake në Bosnjën Lindore. Direktiva përfshinte si strategji kryesore lënien konstante të popullsisë së Srebrenicës dhe të Zepës në kushte të pambrojtura, privimin e tyre nga shpresa për mbijetesë dhe synimin e asgjësimit fizik. Gjithashtu, kur forcat e UNPROFOR-it tërhiqeshin, Komanda e Korpusit “Drina” parashihte nisjen e operacionit me kod “Jadar” për pushtimin e zonës dhe për dëbimin përfundimtar të popullsisë myslimane nga ajo territore.
Ashtu si ishte parashikuar, më 6 korrik 1995 forcat serbe zhvilluan një sulm të ri ndaj Srebrenicës; tre ditë më vonë, më 9 korrik, hynë në qytet. Civilët boshnjakë që i kishin depozituar armët te forcat e OKB-së mbetën plotësisht të pambrojtur dhe nuk mundën t’i rezistonin sulmit.
Më 11 korrik 1995, komandanti i Ushtrisë Serbe, Ratko Mladić, hyri në Srebrenicë dhe deklaroi: “Srebrenica tani është serbe” dhe shpalli “hakmarrjen ndaj turqve”. Qyteti u bë skenë e një masakre, ku gjatë disa ditëve u vranë mizorisht të paktën 8.372 boshnjakë. Viktimat që në fillim u varrosën në varreza masive, pas luftës u zhvarrosën dhe u ribanorosën në varreza sekondare dhe terciare për të fshehur gjurmët. Për këtë arsye, shumica e eshtrave që nxirren sot nga varrezat masive janë të copëtuara. Deri tani, mbetje nga më shumë se 90 varreza masive janë varrosur përsëri në varreza të përhershme nga familjet e tyre. Në ceremonitë përkujtimore që zhvillohen çdo vit më 11 korrik, këtë vit do të prehen shtatë viktima të genocidit.
Genocidi i Srebrenicës është konfirmuar si “gjenocid” nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, Tribunali Ndërkombëtar për Krimet në ish-Jugosllavi dhe gjykatat e Bosnjë e Hercegovinës. Për këtë krim janë gjykuar 54 persona, të cilët u dënuan me gjithsej 781 vjet burg, prej të cilëve gjashtë me burgim të përjetshëm. Po ashtu, më 23 maj 2024, Asambleja e Përgjithshme e OKB-së shpalli 11 korrikun “Ditën e Përkujtimit të Genocidit të Srebrenicës”, duke njohur zyrtarisht gjenocidin.
Ky masakër nuk ishte një akt i rastësishëm dhune, por pjesë e një projekti të madh. Pas tij qëndronte mbështetje logjistike e gjerë, plane të përgatitura me kujdes dhe një program sistematik shfarosjeje. Qëllimi nuk ishte vetëm të shfarosej jeta njerëzore, por të thyhej një komunitet, duke krijuar frikë dhe ndjenjë të pafuqisë, dhe duke fshirë çdo gjurmë të ekzistencës së tij. Sepse Srebrenica dhe rrethina e saj ishin pengesa më e madhe për realizimin e idesë së “Serbia e Madhe”, për ndërlidhjen e Republikës Serbe në Bosnjë me Serbinë. Eliminimi i kësaj pengese u planifikua dhe u realizua me kontroll dhe mbështetje të drejtpërdrejtë nga udhëheqja politike dhe ushtarake e Republikës Serbe dhe regjimi i Beogradit.
Srebrenica është një shembull tragjik i gjenocidit sistematik që ndodhi para syve të botës, thjesht për shkak të besimeve të ndryshme. Fatkeqësisht, megjithë premtimin “kurrë më” të vitit 1995, njerëzimi nuk mori mësimin, dhe në vitet pasuese ndodhën masakra e gjenocide të reja në territore të ndryshme. Vuajtjet e sotme në Gaza dëshmojnë se provimi i njerëzimit u rëndua edhe më shumë pas Srebrenicës. Edhe pas Srebrenicës, “bota dështoi”; dhe shërimi i këtij plagi mbetet detyra kryesore e ndërgjegjes sonë.
Edhe pas 30 vjetësh, aspekti më i frikshëm është se serbët nuk nxorën asnjë mësim nga kjo tragjedi. Qeveria e Serbisë, në vend që të pranojë gjenocidin, të braktisë ato ideologji të krimit, dhe të dorëzojë kriminelët e luftës, ka krijuar portrete “heronjsh”.
Bosnja dhe Hercegovina mbetet një hapësirë e tensionuar dhe e brishtë. Grupime serbe vazhdojnë të këndojnë himne separatiste dhe kërcënojnë hapur boshnjakët myslimanë. Çdo shkëndijë e vogël mund të ndezë flakë të mëdha përsëri. Prandaj, boshnjakët myslimanë duhet të veprojnë pa harruar mësimet e dhimbshme të së kaluarës dhe duke qenë të vetëdijshëm për rreziqet e besimit verbër tek komuniteti ndërkombëtar në rast konflikti. Historia ka dëshmuar se çmimi i pakujdesisë është i lartë.
Fjala e Aliya Izetbegoviç-it është sa e vërtetë: “Gjenocidi i harruar patjetër përsëritet.”
Vërejtje: Qëndrimet e autorëve nga kjo rubrikë, nuk domethënë që përfaqësojnë në mënyrë automatike edhe qëndrimet e redaksisë. Megjithatë, njohja e këtyre qëndrimeve është në interes të lexuesve, prandaj edhe publikimi i tyre. Për rrjedhojë autorët mbajnë përgjegjësi të plotë për sa u përket qëndrimeve rreth çështjeve të shtjelluara në fjalë.
